Kanatlılarda Üreme Döneminde Strese Karşı Hormonal Yanıt Mekanizması ?

Karabaşlı Martı – Antalya

          Yükselen beton binalar arasında koşturuyoruz bütün bir gün boyunca. Ne toprağa dokunuyor, ne de sabahtan akşama kadar öten bir kuşun sesi dikkatimizi çekiyor. Neden peki ? Çok mu yoğunuz, çok mu çalışıyoruz ve çok mu stresliyiz.

         İnsanlar için değil sadece kaygılar ve düşünceler… Hayvanlar da hem çevrelerinden dolayı hem de bizden dolayı kaygılanıyor ve yaşamla mücadele ediyorlar. Bu mücadele esnasında hem yaşamda kalmayı sürdüyor hem de nesillerini devam ettirmek zorunda kalıyorlar.

Üreme ve çevresel etkilerin (Stres) hormonal etkileşimini, mekanizmasını ve davranışa olan etkilerinin kuşlarda nasıl gerçekleştiğine kabaca bir bakacak olursak eğer ;

Bir kuş stres altında kaldığında HPA ( Hipotalmus – hipofiz – Adrenal ) sistem devreye girerek Glukokortikoid (GCs) üretimini meydana getirir. GCs ler ise zorlu koşullarda savunma işini üstlenir. GCs lerin artması ile lokomotor aktivite artışı, yiyecek arama davranışlarında artma, lipogenesis ve de üreme faliyetlerinde durma / yavaşlama meydana gelmektedir. (McEwen and Wingfield, 2003)

HPA sisteminin uyarılması stres koşulları ile olabilmektedir fakat birde genel yaşam döngüsü içerisinde bazı türlerde GCs salınımı fazla ve az olanlar bulunmaktadır.

Peki bu fazla olanlar ile az olanların farkı nedir ? Pace of life

Bildiğimiz üzere GCs salınımı sayesinde yaşamda kalma daha doğrusu yaşamla mücadele etme gücü kuşlarda artmaktadır. GCs nin yaşam boyunca yüksek olması ise sürekli karşılaşılan stres unsurlarına karşı cevap oluşturabilmekte ve böylece yaşamını uzatabilmektedir. Bu durumun onun için dezavantajı ise GCs nin yüksek olması üreme faliyetlerinin düşük olmasına sebep olmaktadır. Böylece yaşamı boyunca daha az yavru sahibi olur. Diğer taraftan GCs seviyesi düşük seyredenlerde ise yaşamları kısa ama yavru sayıları fazla olur. Bu tip bir kuş türü aslında çok yakınlarımızda bulunmaktadır (Tavuk) .

(Ghalambor & Martin, 2001; Martin, 2002) (Ricklefs & Wikelski, 2002; Martin, 2004; for discussion see Hasselquist,

2007; Martin, Weil, & Nelson, 2007; Stutchbury &

Morton, 2008; Wiersma, Ro, & Williams, 2009).

Sadece GCs nin artması Üreme sisteminin durmasına yeterli mi ? Hayır, Üreme demek sadece yumurtlama (Ovipozisyon) demek değildir. Yavru kuş yumurtadan çıktıktan sonra da bakıma ihtiyaç duyar. Bu süre içerisinde aile bireyleri bu işi üstlenir.

Ak Kumkuşu – Antalya

Peki bu bakımı uyaran faktör nedir ?

   Prolaktin. Kuşlarda Ebeveyn hormonu olarak tanımlasak herhalde yanlış olmaz. Prolaktinin ovulasyondan sonra artışı(daha öncesinde belirli bir temel seviyede seyreder) ile kuşlar yuva yapma davranışları gösterirler, daha sonra Ovupozisyon meydana gelir ve inkubasyon dönemi başlar. (Prolaktin bu safhada erkek bireyde de salgılanmaktadır.) Böylece erkek ve dişi bireyler yumurta üzerine yatmaya başlarlar. Yavru kuş yumurtadan çıktıktan sonra artık beslenmesi gerekir ve bu safhada da prolaktin etkisi ile yavru bakımı devam eder.

(Sharp et al., 1988; Duckworth et al., 2003; Van Roo et al., 2003;Angelier

et al., 2007a, in press-a; Boos et al., 2007)

Peki bu prolaktin salgılanmasına etki eden faktörler nelerdir ? Prolaktinin salgılandığı yer; ön hipofizdeki lactotrophs hücreleridir ve vasoactive intestinal polypeptide (VIP) kontrolü ile salgılanmaktadır. VIP salgılanması ise median eminence’ın hypophsial portal vasculature kısmından basal hypotalamic nöronlardan salgılanır.

(Sharp et al., 1998; Freeman et al.,2000; Sockman et al., 2006)

Prolaktin salgılanmasında iç faktörlerin oluşması dışında birde dış faktörlerinde etkisi olmaktadır. Yumurtaya dokunma, görme, yuvada bulunma gibi davranışlarla prolaktin salınımının devamlılığı sağlanır.

Kara Başlı Çinte – Antalya

Stres meydana geldiği zaman neden prolaktin de düşüyor ?

Stres faktörlerine baktığımızda iki tip stresin bulunduğunu görüyoruz. Biricisi ‘Akut Stres’ diğeri ise ‘Kronik Stres’. Akut stres içerisinde ani hava değişimleri, yırtıcı tehtitleri vs gibi durumlar varken. Kronik stresde ise kaygı ön plana çıkmaktadır. Yiyeceğin bulunmaması, çevrenin uzun süreli değişimi gibi.

Akut stres altında prolaktin düşüşü hızlı bir şekilde olurken, kronik streste ise bu daha yavaş meydana gelmeketedir. Akut stres ile yapılan çalışmalarda bir çok kuş türünde stres karşısında 30 dakika içerisinde prolaktin seviyesinde %20 – 30’luk bir düşüş meydana gelmiştir.

(Snow petrel, Pagodroma nivea, Angelier et al., 2007a, in press-b; Glaucous gull, Larus hyperboreus, Verreault et al., 2008; Kerguelen

shag, Phalacrocorax verrucosus, Cook, Bost and Chastel, unpublished

results; House sparrow, Passer domesticus, Lendvai and Chastel,

unpublished manuscript)

Prolaktin seviyesini değiştiren faktörler ve Akut stres ile Kronik stres (kaygı) nın prolaktin düşüş eğrisi.

 

        Kısmen evet. Prolaktinin düşmesi ile GCs nin artması tam bir geri besleme (feedback) mekanizması içinde olmamaktadır. GCs nin yükselmesi dışında Prolaktinin azalması da stres durumunda organizmayı savunmaya geçirmek amacı taşır. Labaratuar ortamlarında yapılan çalışmalarda GCs verilen kuşlarda prolaktinin yavaş ve az miktarda bir düşüşü gerçekleşmiştir. Bu da stres faktörünün prolaktinin düşmesine neden olan başka bir mekanizması olduğunu göstermektedir.

         Prolaktinin üreme dönemi içinde düşüşü ile aile bakımında azalma meydana gelmektedir fakat diğer dönemlerde temel seviyede seyreden bir prolaktin vardır. (Delehanty et al., 1997; Deviche and Sharp, 2001; Angelier et al., 2006a) Bu temel seviye, türlere göre farklılık oluştursa da yıl içindeki etkilere bağlı olarak da değişim gösterebilir.Temel seviyenin olandan daha düşük seyretmesi kuşun dış görünüşünde bozulmalara neden olmaktadır ( Bu GCs lerin yükselmesi ile de desteklenmektedir). Dış görünüş ise kuşlarda eş seçiminde büyük bir kriter olduğu için üremeye etki etmektedir ( Kimi türlerde GCs artışı UV salgıları azaltmaktadır ve eş seçimini etkilemektedir). (Weimerskirch and Cherel, 1998; O’Dwyer et al., 2006; Jonsson et al., 2006). (Groscolas et al., 2008).

(Roberts,

Buchanan, Hasselquist, Bennett, & Evans, 2007)

Tradeoffs ;

Genel olarak baktığımızda stresin meydana gelmesi GCs lerin artması , Prolaktinin düşmesi ve üreme faliyetlerinin azalmasını meydana getirir. Çerçeveye bu şekilde baktığımızda GCs artması ve prolaktinin düşmesi oldukça negatif bir etki olarak görünse de bu bir allosasis durumudur. (Love and Williams (2008). Stres varlığında bu durumların gelişmesi kuşun yaşamını devam ettirmesine olanak sağlayarak bir sonraki döneme daha hazırlıklı olması ve üreme faliyetinde bulunmasını sağlar. Stres altında üreme gösteren bireylerde ise anne de artan GCs ler yavru bireye yumurta üzerinden geçiş yaparak yavruda yüksek konsantrasyonda bulunmasına neden olurlar. Stres barındıran ortamda yumurtadan çıkmış bu birey, yüksek GCs seviyesi ile yaşamda kalma faliyetlerini arttırır. ( örneğin yiyecek isteği, diğer kuşları yuvadan atma gibi)

Stres ve buna karşı oluşan cevapların hormonlar açısından görünüşü kabaca bu şekilde gerçekleşmektedir. Doğanın oluşturduğu ve bizlerin meydana getirdiği etkiler altında kuşlar uçmaya ve üremeye devam etmektedirler. Evrim süreci içerisinde kendilerini ne kadar savunacak sistemleri gelişmişse de bizler kuşlara ve doğaya saygı duymalıyız.

Gökçe Coşkun